Szalom Asz Urodził się w 1880 w Kutnie. Tworzył prozę i dramaty w jidysz. Otrzymał tradycyjne religijne wykształcenie żydowskie. Zmuszony w wieku 17 lat opuścić dom rodzinny z racji swoich „nieprawowiernych” jakoby przekonań. Dwa lata później (1900) przybył do Warszawy. Nawiązał kontakt z I.L.Perecem. W jego kręgu formalnie pozostał do 1910, ale jeszcze w 1951 r. mówił o sobie jako o wychowanku tego mistrza. Asza uważa się za najzdolniejszego ucznia Pereca. Kutnianin twórczość rozpoczął w języku hebrajskim, by z czasem zamienić go na jidysz. Już jego wczesne utwory, „poemat prozą” A sztetł (jid.; 1904 [wyd. książkowe 1905]; wyd. pol. Miasteczko, 1910) i dramat Mitn sztrom (jid., Z prądem; tytuł pol. Z biegiem lat, 1904) zwróciły na niego uwagę. W nostalgicznej opowieści Miasteczko po raz pierwszy pogardzane dotychczas, brudne sztetl ukazał w romantycznym, świątecznym świetle. Twórczość dramatopisarską zaczął w 1904. W sumie przed I wojną światową napisał  15 sztuk, a po I wojnie – 6. Ponadto kilka z jego ważniejszych powieści zostało zaadaptowanych na scenę jidysz. Pierwszym jego dramatem, który odniósł sukces, były Moszijachs cejtn [Mesjaszowe czasy, 1905]. Największym międzynarodowym powodzeniem cieszył się Got fun nekome [Bóg zemsty, 1907]. Przyczyniła się do tego zwłaszcza inscenizacja Maxa Reinhardta w Berlinie, z Rudolfem Schildkrautem w roli głównej właściciela domu publicznego. Kiedy autor po raz pierwszy przeczytał niedrukowaną jeszcze sztukę Perecowi, mistrz poradził mu, aby ją spalił pomimo jej zalet literackich. Kiedy dramat wystawiono po niemiecku, polsku, rosyjsku, francusku, angielsku, włosku i duńsku oraz opublikowano w jidysz, Perec ocenił go jako wspaniałe dzieło literackie, choć wytknął jego zbytnią sensacyjność. Natomiast kręgi religijne ostro potępiły dramaturga za zbezczeszczenie Tory poprzez umieszczenie rodałów w domu publicznym. Asz po raz pierwszy wyjechał z Polski z wizytą do Palestyny w 1907, a do USA – w 1909. Jako wybitny pisarz jidysz uczestniczył w konferencji w Czerniowcach (1908), gdzie zaproponował przetłumaczenie utworów klasycznych z hebrajskiego na jidysz. Sam przełożył Księgę Rut. Gdy wybuchła wojna, został zmuszony do opuszczenia tymczasowego miejsca zamieszkania we Francji. Okres I wojny światowej spędził w USA. Najważniejsze dzieła z tego okresu to Motke ganew [Złodziej Motke, 1917), realistyczna powieść o empatycznym złodzieju oraz Uncle Moses (1918) z życia imigrantów żydowskich w Nowym Jorku. Po wojnie Asz powrócił do Europy Wschodniej jako reprezentant Joint Distribution Committee, organizacji koordynującej pomoc dla żydowskich ofiar wojny i rewolucji. Przy tej okazji nasłuchał się wielu strasznych historii na temat zniszczenia wielu znanych mu społeczności żydowskich i masakr wywołanych przez kozaków oraz maruderów z oddziałów Petlury i Denikina. W jego oczach  przypominały one wydarzenia z czasów powstania Chmielnickiego (1648), męczeństwo Żydów ze Złoczowa, Niemirowa i Tulczyna. W rezultacie powstało jedno z jego arcydzieł – opowieść  Kidesz Haszem(jid., od hebr., Uświęcenie [Bożego] Imienia, 1920). Zawiera on epizod, kiedy dziewczyna z twarzą przypominającą Madonnę robi piorunujące wrażenie na kozaku swoim porywaczu. Dziewczyna decyduje się ponieść śmierć za swoją wiarę. Scenę tę Asz rozbudował w główny temat Di kiszefmacherin fun Kastilien (jid., 1921; wyd. pol. Czarodziejka z Kastylii, 1926)] – opowiadania, którego akcja toczy się w XVI-wiecznym Rzymie. Asz kontynuował temat miłości braterskiej i cichego heroizmu wśród Żydów, w odróżnieniu od przemocy i pychy nie-Żydów, m.in. w powieści Der tilim Jid ukończonej w przeddzień dojścia Hitlera do władzy – w 1932. Jednak za największe osiągnięcie Asza uznać trzeba trylogię Farn mabul (jid., 1929-1931; Przed potopem – Trzy miasta; Petersburg [wyd. pol. 1931], Warszawa [wyd. pol. 1931], Moskwa [wyd. pol. 1932]). Przedstawia ona epicką wizję przekształceń, jakim ulegała społeczność żydowska w pierwszych dziesięcioleciach XX w. Pisarz był u szczytu popularności, gdy zaszokował czytelników pierwszą ze swych powieści chrystologicznych –Mąż z Nazaretu. Utwór został opublikowany najpierw po angielsku w 1939 i przetłumaczony na wiele języków. W jidysz ukazał się dopiero w 1943. Wywołał niekończące się kontrowersje w środowisku żydowskim. Jednak sam Asz nie uważał się za apostatę i napisał jeszcze Apostoła (1943) i Marię (1949) w oparciu o Nowy Testament. Niestety, czasy wojny i Holocaustu nie sprzyjały podobnej tematyce i żydowsko-chrześcijańskiemu pojednaniu. Odrzucenie przez większość swoich wielbicieli napełniło Asza goryczą. Nie pomogły zachwyty ze strony setek tysięcy czytelników nieżydowskich. W 1954 r. Asz osiadł w Izraelu. Tam napisał ostatnią powieść – Der nabi [Prorok, 1955]. Dotychczasowe kontrowersje wokół niego zaczęły przycichać. W 1932 pisarz został odznaczony orderem Polonia Restituta. Był honorowym przewodniczącym  Żydowskiej SEkcji PEN-Clubu. Zmarł w 1957 r. w Londynie. M. Bułat      W 1932 pisarz został odznaczony orderem Polonia Restituta. Był honorowym przewodniczącym Żydowskiej Sekcji PEN-Clubu. Zmarł w 1957 r. w Londynie.

A thought provoking collection of Creative Quotations from Sholem Asch (1880-1957); born on Nov 1. US novelist; He was noted for tales of Jewish life and Biblical novels including "The Apostle," 1943 and "Moses," 1951.

David Mazower fondly remembers learning about his great grandfather, Sholem Asch, through his grandmother, who was the family-keeper of memorabilia and stories from the writer's life. He reflects on the wildly different reactions he received in the Yiddish-speaking community of his great-grandfather's contemporaries versus his own generation, which had little to know knowledge of Asch.

David Mazower describes Kutno Town's history and how Jewish culture survived despite being swept away.

David Mazower shares his thoughts on which of Sholem Asch's writings he finds most compelling, emphasizing the ways in which his great grandfather was ahead of his time.

Ałter Kacyzne Urodził się w 1885 w Wilnie w robotniczej rodzinie. Prowadził działalność prozatorską, poetycką, dramaturgiczną i publicystyczną w jidysz. Ponadto pracował jako tłumacz i fotografik. W dzieciństwie Kacyzne uczył się w chederze i w rosyjskiej szkole elementarnej. Jednakże śmierć ojca zmusiła go do przerwania formalnej nauki w wieku 14 lat. Praktycznie jednak kontynuował ją w formie samokształcenia, m.in. poprzez lekturę literatury w językach: rosyjskim, jidysz, hebrajskim, polskim, niemieckim i francuskim. Przez okres około 11 lat mieszkał w Jekaterynosławiu, gdzie zdobył zawód fotografa i ożenił się. Jego dwoma pierwszymi opublikowanymi utworami były opowiadania w języku rosyjskim, które ukazały się w 1909 w piśmie „Jewriejskij mir” [Świat żydowski], redagowanym przez S. An-skiego. W rok później przeprowadził się do Warszawy i nawiązał kontakt z I.L.Perecem. Pod jego wpływem w 1915 zaczął pisać w jidysz. Uważał się za wychowanka, ale nie naśladowcę Pereca. Na początku Kacyzne zajmowała tematyka historyczno-romantyczna. W nurcie tym plasują się: poemat Der gajst der mejłech  [Duch króla, 1919] oraz dramaty Der dukus [Książę, 1926] oraz Hurdus [Herod, 1926]. Der gajst der mejłech nosi ślady inspiracji J.Słowackiego. Der dukus opiera się na legendzie o polskim szlachcicu Walentym Potockim, który przeszedł na judaizm i został za to spalony na stosie. Tragedia historyczna Hurdus [Herod] pokazuje w formie dramatycznej dojście do władzy i degenerację silnej osobowości panującego, zmuszonego do przelewania rzeki krwi, aby utrzymać się na tronie Judei. Następnie Kacyzne wydał satyryczno-realistyczną powieść współczesną Sztarke un szwache [Silni i słabi, 1929; wyd. pełne t. 1–2, 1954]. Na tle szerokiej panoramy życia żydowskiego w Warszawie w okresie bezpośrednio przed i po I wojnie światowej przedstawił w niej obraz rozczarowania intelektualistów żydowskich swojej generacji. Powieść obfituje w epizody fantastyczne, intrygi, nieoczekiwane zwroty akcji i inne elementy stanowiące artystycznie przetworzone motywy z literatury brukowej [szund]. Wspaniałym osiągnięciem jego sztuki narracyjnej była krótka opowieść (na motywach Pieśni nad pieśniami) Kranke perl [Chore perły, 1922] o płomiennej namiętności rozwijającej się w romantycznej scenerii Jerozolimy za czasów Salomona. Kacyzne pozostawał w bliskiej przyjaźni (intelektualnej) z An-skim. Po jego śmierci zredagował i uzupełnił nie ukończony dramat S. An-skiego Tog un nacht [jid., Dzień i noc]. Do spółki z M. Arnsteinem napisał scenariusz do filmu Dybuk (na podstawie legendy dramatycznej An-skiego Na pograniczu dwóch światów). Jeśli chodzi o jego związki z kinematografią, opracował także scenariusz do obrazu On a hejm [jid., Bezdomni] z 1939 (na podstawie dramatu J. Gordina). Wzorem swego mistrza I.L.Perec Kacyzne wykorzystywał wątki zaczerpnięte z kultury ludowej, m.in. w zbiorze wierszy Baładn un groteskn [Ballady i groteski, 1936]. W latach trzydziestych nawiązał kontakt ze środowiskami lewicowymi. Od 1934 do 1935 był redaktorem naczelnym efemerycznej gazety komunistycznej „Der frajnd” [Przyjaciel]. W latach 1937–1939 wydawał własnym sumptem i redagował czasopismo „Majn Redendiker Film” [jid., Mój Film Mówiony]. Ponadto zaliczał się do grona wybitnych fotografików. Po 1918 miał w Warszawie własne studio. Utrwalał na zdjęciach m.in. ludzi kultury i ważne wydarzenia. Zwrot w jego karierze jako fotografa nastąpił w 1921 r., kiedy amerykańska organizacja HIAS (Hebrew Immigrant Aid Society) zamówiła u niego materiał fotograficzny ilustrujący biedę i nadzieje polskich Żydów, którzy wybierali się do USA. Współpracował też z czasopismem „Ilustrirte Wełt” [jid., Ilustrowany Świat]. Poza tym nowojorski dziennik „Jewish Daily Forward” zatrudniał go jako fotograficznego korespondenta. Na zlecenie tego pisma z aparatem fotograficznym odwiedził różne zakątki Polski, a także Palestyny, Rumunii, Włoch, Hiszpanii i Maroka. Fotografia stała się dla niego drugą dziedziną działalności twórczej, z której czerpał zarówno dochody, jak i inspiracje dla twórczości literackiej. Po wybuchu wojny wraz z rodziną uciekł na wschód, do Lwowa. Tam m.in. współpracował z radiem i pełnił funkcję kierownika artystycznego Państwowego Teatru Żydowskiego kierowanego do wiosny 1940 przez I.Kamińską. W tekstach opublikowanych w piśmie „Czerwony Sztandar” optował za niezawisłością przyszłej powojennej Polski, co wzbudziło niechęć wśród ukraińskich publicystów, ale jednocześnie zjednało mu sympatię pisarzy polskich. Wybuch wojny niemiecko-sowieckiej zmusił go do przeniesienia się do Tarnopola. W okolicach tego miasta zginął w 1941 r., zamordowany przez ukraińskich nacjonalistów. przez ukraińskich nacjonalistów.

Professor Ruth Wisse speaks about the controversy of Sholem Asch's Christological works. Wisse explains the reasoning behind Asch's work, which was perhaps intended as a nexus between Judaism and Christianity. Furthermore, the tension between Abe Cahan of the Forverts and Asch is considered in the context of Asch's Christological works.

Alter Kacyzne (wyżej) i S. An-ski. (Źródło: Wikipedia)

Izrael Jehoszua Singer (Źródło: Wikipedia)

Izrael Jehoszua Singer (1893 Biłgoraj – 1944 Nowy Jork) pseud. publicystyczny G. Kuper (panieńskie nazwisko żony) prozaik, dramaturg i publicysta jidysz pochodzenie: z rodziny rabinackiej: jego ojciec, Pinchas Menachem, - chasydzki rebe, autor komentarza do traktatu Awoda Zara oraz niepublikowanego dzieła poświęconego o Raszim; matka z rodziny misnagdów, ojciec – chasyd; Izrael Jehoszua – drugie dziecko starszy brat Icchaka Baszewisa Singera  edukacja: do siedemnastego roku życia zdobywał wykształcenie religijne; wykształcenie świeckie (w tym także znajomość języków pol., ros. i niemieckiego) – jako samouk większość dzieciństwa – w Leoncinie w wieku 14 lat przeprowadzenie się z rodziną na dwór chasydzki w Radzyminie 1908 (wraz z rodziną) osiedlenie się w Warszawie różne zajęcia: robotnik niewykwalifikowany, korektor uzdolnienia artystyczne – studia malarskie przyjaźń się z A. Kacyzne i rzeźbiarzem Abrahamem Ostrzegą podczas I wojny światowej – konieczność ukrywania się (uchylanie się przed służbą w rosyjskim wojsku) 1915 debiut - opowiadania w „Dos Jidisze Wort” rewolucja rosyjska à w 1918 wyjazd do Kijowa, udział w żydowskim życiu literackim, zbieranie doświadczeń (później powieść Chawer Nachman [hebr., Towarzysz Nachman, 1938],  na początku 1920 wyjazd do Moskwy w Moskwie - pod wpływem Dawida Bergelsona; rozczarowany przyjęciem przez rosyjskich pisarzy jidysz, niezadowolony z ich polityki - wyjazd powrót do Warszawy pod koniec 1921, praca w „Fołks-Cajtung” związanie się z małą grupą literacką o płynnym składzie – Di Chaliastre [Hałastra]: ta grupa - sprzeciw wobec realizmu społecznego, romantycznych obrazów życia żydowskiego; epizod ekspresjonistyczny w literaturze jidysz; czasopismo „Chaliastre” – ilustracje Marka Chagalla, wiersze, opowiadania i eseje Pereca Markisza, Mejlecha Rawicza, Uri Cwi Grinberga, Josefa Opatoszu, Ojzera Warszawskiego, Dawida Hofsztejna i Singera   1924 i 1926 podróże po Polsce, korespondencje do prasy krajowej i zagranicznej 1926 ponowna podróż do ZSRR; tom Naj-Rusłand [jid., Nowa Rosja], wydany w 1928. 1922–1925 opublikowanie kilku dramatów i zbiorów opowiadań współpraca (w funkcji korespondenta) z nowojorskim „Jewish Daily Forward” oraz z warszawskim „Hajntem”; w „Forwertsie” relacje z podróży do Galicji (1924), poprzez Polskę (1926), ponownej wizyty w ZSRR (1926) przez krótki czas - współwydawca pisma „Di Jidisze Wełt” [jid., Żydowski Świat] później – członek redakcji „Literarisze Bleter” 1932 wizyta w USA (kilka miesięcy) powieść Josze Kałb [1932; wyd. pol. Josie Kałb, 1934, 1961, 1992] dramatyczny obraz namiętności ludzkich na tle galicyjskiego dworu chasydzkiego; adaptacja sceniczna głośny skandal wywołały - odcinki powieści Di brider Aszkenazi [Bracia Aszkenazy, wydanie książkowe 1936; tłumaczenie na język pol. Stefana Pomera w „Naszym Przeglądzie”1935, wyd. książkowe – t. 1–2, 1992], saga rodzinna na tle przemysłowej Łodzi; atakià decyzja emigracji do USA (1933) 1934 emigracja do USA; osiedlenie się w Nowym Jorku współpraca z nowojorskim dziennikiem „Forwerts”, m.in. wspomnienia z czasów młodości Fun a wełt wos iz niszto mer [jid., Ze świata, którego już nie ma; wyd. książkowe New York 1946] powieść Di miszpoche Karnowski [jid., Rodzina Karnowskich, 1943, przekład pol. 1992] - saga rodzinna o klęsce emancypacji i asymilacji Żydów niemieckich w okresie II wojny światowej sympatie syjonistyczne niepokój o krewnych, którzy pozostali w kraju (brak kontaktu z matką i najmłodszym bratem Mosze, którzy zaginęli w wojennym chaosie; oboje zginęli, ale I.J.Singer do końca życia nie był pewien ich losu) przedwczesna, nagła śmierć pisarza

Israel Joshua Singer (1893-1944): Writer and playwright. His best known novels are "Yoshe Kalb," The Brothers Ashkenazi," "Comrade Nakhman," "The Family Carnovski" and "In the Mountains"-which were published in the Forverts.

Goldie Kahn, who worked with I J Singer in New York, gives a personal and insightful presentation on the brilliant writer whose untimely death at age 51 cut short a literary career overshadowed by the popularity of his younger brother Bashevis. This tape recorded at a meeting of the Los Angeles Yiddish Culture Club on May 9, 1998 is a precious document of Goldie's presentation to the club.

Icchak Baszewis Singer (Źródło: Wikipedia)

Fragment filmu "Yentl" na podstawie książki Icchaka Baszewisa Singer

Chaim Grade

Chaim Grade Urodził się w 1910 w Wilnie. Choć obecnie znany jest jako prozaik jidysz, pozostawił po sobie także 9 tomików poetyckich w tym języku. Grade uznawany jest za jednego z najważniejszych pisarzy jidysz dwudziestolecia międzywojennego. Na uwagę zasługują zwłaszcza jego pozbawione sentymentalizmu opisy rabinicznej kultury wysokiej i życia w Wilnie. Autor opisuje postaci należące do różnych warstw społecznych oraz starcie idei oraz impulsów moralnych, które określały jego społeczność w okresie przed Holocaustem. Grade został wcześnie osierocony. Ojciec pisarza, maskil i hebraista spierający się z autorytetami biblijnymi zmarł, gdy Chaim był chłopcem. Matka sprzedawała jabłka na ulicy, aby utrzymać syna i siebie. Żyli w ubóstwie, mieszkając w piwnicy u kowala. Począwszy od wieku 13 lat pobierał edukację w akademiach talmudycznych (jesziwach) w Wilnie, Bielsku, Olkienikach, Białymstoku i Nowogródku. W jesziwie ruchu musar był poddawany ekstremalnej formacji religijnej, stawiającej sobie za cel doskonalenie moralne poprzez samowyrzeczenie i intensywną autoanalizę. Grade był wyróżniającym się studentem, ale w jego ówczesnym surowym religijnym otoczeniu nie pochwalano czytania świeckich książek i podejmowania przez niego prób poetyckich. Wykształcenie świeckie Grade uzyskał na drodze samokształcenia. W  1932 opuścił jesziwę i  w wieku 22 lat rozpoczął świecką twórczość poetycką. Wsparcie i inspirację znalazł w grupie literackiej Jung Wilne. Grade zaliczał się do wiodących osobowości tego ugrupowania, które dążyło do syntezy świeckiej kultury jidysz, postępowej polityki i wpływów poezji uniwersalnej. Utwory Grade’go ukazywały się w czasopismach literackich i prasie, m.in. „Jung Wilne”, „Literarisze Bleter” „Cukunft”, „In Zich”. Przed wojną światło dzienne ujrzały: tomik Jo [Tak, Wilno 1936] oraz poemat Musernikes [Musarnicy, Wilno]. Zbiór Jo zawierał intymne liryki o rodzinie i pobożnej matce, lewicujące wiersze polityczne, wiersze na temat powołania poety oraz cykl pt. Ezechiel utrzymany w tonie profetycznym i apokaliptycznym. Poemat epicki Musernikes przedstawiał melancholię, walkę o doskonałość moralną, konfrontacje z nauczycielami i światem zewnętrznym, intensywną walkę z osobistymi pożądaniami oraz wątpliwościami duchowymi studentów jesziwy ruchu musar. Problemy te ukazane zostały językiem używanym w akademiach talmudycznych, stanowiącym pastisz jidysz oraz hebrajskiego i aramejskiego. Utwór wyróżniono prestiżową nagrodą, co umocniło pozycję Gradego w świecie literatury jidysz.  Na lata od 1941 do 1946 przypada okres jego pobytu w ZSRR. Okres sowieckiej okupacji Wilna stanowił zagrożenie dla pisarza, ponieważ jego żona była córką syjonisty. Dodatkowo Grade odrzucał radykalizm polityczny zarówno jeśli chodzi o poezję, jak i osobiste zapatrywania, nie mógł więc wykluczyć denuncjacji do władz ze strony miejscowych poetów jidysz. Kiedy Niemcy weszli do Wilna w czerwcu 1941, Grade uciekł w głąb ZSRR. W 1945 r. wydał antologię Dojres [Pokolenia], zawierającą wiersze już publikowane, a także nowe, upamiętniające członków rodziny i przyjaciół, którzy zginęli.  Grade pozostał w radzieckich republikach Azji Środkowej do 1946. Następnie na krótki czas osiadł w Polsce i Francji, gdzie pomagał odbudować życie kulturalne w jidysz. W 1947 r. opublikował tom Farwoksene wegn [Zarośnięte drogi], w którym pragnął przywrócić pamięć o ludziach i miejscach powoli wymazywanych przez bezlitosne siły historii. W tym samym roku ukazał się zbiór wierszy napisanych w ZSRR Plejtim [Ocaleni], zawierający część zadedykowaną zamordowanej (pierwszej) żonie pisarza. Uzewnętrzniając osobistą stratę, wyrażał jednocześnie narodową tragedię i zbiorową żałobę. Następnie Grade poślubił drugą żonę i w 1948 wyemigrował do USA. Zamieszkał w Nowym Jorku. Potem wydał m.in. dwa zbiory wierszy powojennych: Der mames cawoe [Testament matki, 1949] and Szajn fun farłoszene sztern [Światło zgasłej gwiazdy, 1950]. Szajn fun farloszene sztern zawiera m.in. wiersze na temat dawnych sztetl w Polsce oraz o pogromie w Kielcach w 1946. W tomie Der mencz fun fajer [Człowiek ognia; 1962] natomiast znaleźć można wzruszającą elegię upamiętniającą zamordowanych radzieckich pisarzy jidysz, liryki na temat krajobrazu Ameryki oraz na temat obowiązku utrwalenia pamięci o zamordowanych. Izraelski krajobraz opisują wiersze ze zbioru Af majn weg cu dir [W drodze do ciebie; 1969].  Po przybyciu do Ameryki Grade zaczął pisać prozę. Najwybitniejszym jego dziełem jest monumentalna dwutomowa powieść Cemach Atlas [1967–1968; wersja angielska pt. The Yeshiva]. Tytułowy bohater – nauczyciel musar doświadcza konfliktu pomiędzy wymogami abnegacji, pokusami świata świeckiego i własnymi popędami. Dzięki wspomnieniom pt. Der mames szabosim [Szabasy mojej mamy, 1955; angielska wersja My Mother’s Sabbath Days] poznajemy pokazane przez pryzmat życia jego matki żywe szczegóły materialnego i politycznego życia wileńskich Żydów w późnych latach trzydziestych, opowieść o doświadczeniach uchodźcy wojennego w ZSRR oraz opis powrotu do upiornego świata ruin po Holocauście. Powieść Di agune [Aguna,1961] i opowiadania z tomu Di klojz un di gas [Dom studiów i ulica; 1974] (angielska wersja Rabbis and Wives doszła do finału Nagrody Pulitzera) oraz Der sztumer minjen [Niemy minian; 1976] zgłębiają problem koegzystencji tego, co święte i tego, co świeckie w życiu codziennym przedwojennych Żydów. Nagła śmierć w 1982 zastała Gradego w trakcie pracy nad nieukończoną powieścią o Wilnie u progu zagłady.