อริยสัจ 4

Nota:

• ความจริงอันประเสริฐ ความจริงของพระอริยะ หรือความจริงที่ทำให้ผู้เข้าถึงกลายเป็นอริยะ มีอยู่สี่ประการ

1. ทุกข์

   Nota:

   • สภาพที่ทนได้ยาก ภาวะที่ทนอยู่ในสภาพเดิมไม่ได้ สภาพที่บีบคั้น ได้แก่ ชาติ (การเกิด) ชรา (การแก่ การเก่า) มรณะ (การตาย การสลายไป การสูญสิ้น) การประสบกับสิ่งอันไม่เป็นที่รัก การพลัดพรากจากสิ่งอันเป็นที่รัก การปรารถนาสิ่งใดแล้วไม่สมหวังในสิ่งนั้น กล่าวโดยย่อ ทุกข์ก็คืออุปาทานขันธ์ หรือขันธ์ 5
   1. ชาติ
   2. ชรา
   3. มรณะ
   4. โสกะ
   5. ปริเทวะ
   6. ทุกข์กาย
   7. โทมนัส
   8. อุปายาส
   9. ความประจวบกับสิ่งไม่เป็นที่รัก
   10. ความพลัดพรากจากสิ่งที่รัก
   11. ปรารถนาสิ่งใดไม่ได้สิ่งนั้น
2. สมุทัย

   Nota:

   • สาเหตุที่ทำให้เกิดทุกข์ ได้แก่ ตัณหา 3 คือ กามตัณหา-ความทะยานอยากในกาม ความอยากได้ทางกามารมณ์, ภวตัณหา-ความทะยานอยากในภพ ความอยากเป็นโน่นเป็นนี่ ความอยากที่ประกอบด้วยภวทิฏฐิหรือสัสสตทิฏฐิ และ วิภวตัณหา-ความทะยานอยากในความปราศจากภพ ความอยากไม่เป็นโน่นเป็นนี่ ความอยากที่ประกอบด้วยวิภวทิฏฐิหรืออุจเฉททิฏฐิ
   1. กามตัณหา

      Nota:

      • ความอยากในกาม ความเยื่อใยในกาม ฯลฯ โดยทั่วไปหมายถึงความอยากในกามคุณ 5 คือ รูป เสียง กลิ่น รสและโผฏฐัพพะ ใจความสูงสุดของกามตัณหา หมายถึงความยินดี ความติดใจ ความพอใจในกามภพอันเป็นที่เกิดของผู้ยังเกี่ยวข้องด้วยกามซึ่งพร้อมมูลด้วยกามได้แก่โลกมนุษย์และเทวโลก
   2. ภวตัณหา

      Nota:

      • ความอยากมีอยากเป็น คืออยากมีอย่างนั้นอย่างนี้ อยากเป็นนั่นเป็นนี่ ภวตัณหา ใจความสูงสุดหมายถึงความกำหนัดยินดีในรูปภพและอรูปภพ คือความพอใจติดใจในฌานด้วยความปรารถนาภพ อันเป็นความยินดีที่ประกอบด้วยสัสสตทิฐิ คือความเห็นว่าทุกสิ่งทุกอย่างเช่นเบญจขันธ์เป็นของเที่ยงแท้ ยั่งยืน มีติดต่อกันไปไม่เปลี่ยนแปลง กล่าวคืออยากเกิดอยากเป็นเช่นที่เป็นอยู่ตลอดไป
   3. ภวตัณหา

      Nota:

      • ความไม่อยากมี ไม่อยากเป็น คืออยากจะพ้นจากภาวะที่ตนไม่ต้องการไม่อยากได้ เช่น อยากพ้นจากความยากจนจากความเจ็บไข้ พ้นจากความยากจน หรือ ไม่อยากเจอหน้าคนที่เราไม่ชอบใจ เป็นต้น วิภวตัณหา อีกความหมายหนึ่ง หมายถึง ความคิดที่ผิด (อุจเฉททิฐิ) คือ เห็นว่าภพชาติไม่มี อันเป็นความความเห็นผิดที่ทำให้ไม่คำนึงถึงบาปบุญคุณโทษ เพราะความเห็นชนิดนี้เชื่อว่าชาติหน้าไม่มี คนเราตายแล้วสูญ จึงทำให้ปฏิบัติตนไปตามใจปรารถนาด้วยอำนาจของตัณหา โดยไม่กังวลถึงผลที่จะตามมาภายหลัง
3. นิโรธ

   Nota:

   • ความดับทุกข์ ได้แก่ ดับสาเหตุที่ทำให้เกิดทุกข์ กล่าวคือ ดับตัณหาทั้ง 3 ได้อย่างสิ้นเชิง   นิโรธ 5 หมายถึง ความดับกิเลส ภาวะไร้กิเลสและไม่มีทุกข์เกิดขึ้นนิโรธเป็นธรรมะที่สามารถนำไปใช้ในชีวิตประจำวันได้นิโรธ มี 5 ประการ โดยมีชื่อเรียกอย่างอื่นอีก เช่น ปหาน 5 (การละกิเลส 5 ประการ)วิมุตติ 5 (ความหลุดพ้น 5 ประการ)วิเวก 5 (ความสงัด ความปลีกออก 5 ประการ)วิราคะ 5 (ความคลายกำหนัด ความสำรอกได้ 5 ประการ)โวสสัคคะ 5 (ความสละ ความปล่อย 5 ประการ) 
   1. ปหาน - การละกิเลส
      1. ตทงฺคปหาน ได้แก่การละกิเลสได้ชั่วขณะ
      2. วิกฺขมฺภนปหาน ได้แก่การข่มนิวรณ์
      3. สมุจฺเฉทปหาน ได้แก่การละกิเลสได้โดยเด็ดขาด
   2. วิมุตติ - การหลุดพ้น
      1. ตทังควิมุตติ - การพ้นไปจากอำนาจ"ตัวกู-ของกู"

         Nota:

         • การพ้นไปจากอำนาจของ"ตัวกู-ของกู"ด้วยอำนาจของสิ่งที่บังเอิญประจวบเหมาะ
      2. วิกขัมภนวิมุตติ - ความดับแห่ง"ตัวกู"

         Nota:

         • ความดับแห่ง"ตัวกู" ซึ่งเป็นไปด้วยอำนาจของการประพฤติหรือการกระทำทางจิต หมายถึง ขณะนั้นมีการกระทำจิตให้ติดอยู่กับอารมณ์ของสมาธิอย่างใดอย่างหนึ่งตามแบบของการทำสมาธิ
      3. สมุจเฉทวิมุตติ - ความดับ"ตัวกู"

         Nota:

         • ความดับ"ตัวกู" ด้วยการกระทำทางปัญญา คือการทำลายอวิชชาลงอย่างสิ้นเชิง
   3. วิเวก - ความสงัด
      1. กายวิเวก - ความสงัดกาย

         Nota:

         • ความสงัดกาย ได้แก่การอยู่ในที่สงัดก็ดี ดำรงอิริยาบถและเที่ยวไปผู้เดียวก็ดี
      2. จิตตวิเวก - ความสงัดใจ

         Nota:

         •  ความสงัดใจ ได้แก่การทำจิตให้สงบผ่องใส สงัดจากนิวรณ์ หมายเอาจิตแห่งผู้มีสมาธิและสติ
      3. อุปธิวิเวก - ธรรมอันเป็นที่สงบ

         Nota:

         • ธรรมอันเป็นที่สงบระงับอุปธิทั้งปวง (หมายเอาผู้ฝึกฝนทางปัญญา จนเอาชนะกิเลส อนุสัยและสังโยชน์อันเหตุสร้างกรรมทางกาย วาจา(อุปธิ)
   4. วิราคะ - ความคลายกำหนัด

      Nota:

      • ความปราศจากราคะ, ความไม่พึงใจ, ความหน่าย, ความไม่ไยดี; นิพพาน
   5. โวสสัคคะ - ความสละ
   6. นิโรธ 5
      1. วิกขัมภนนิโรธ ดับด้วยข่มไว้
      2. ตทังคนิโรธ ดับด้วยองค์นั้นๆ คือ ดับกิเลสด้วยธรรมที่เป็นคู่ปรับ
      3. สมุจเฉทนิโรธ ดับด้วยตัดขาด คือ ดับกิเลสเสร็จสิ้นเด็ดขาด
      4. ปฏิปัสสัทธินิโรธ ดับด้วยสงบระงับ คือ อาศัยโลกุตตรมรรค
      5. นิสสรณนิโรธ ดับด้วยสลัดออกได้ หรือดับด้วยปลอดโปร่งไป
4. มรรค

   Nota:

   • แนวปฏิบัติที่นำไปสู่หรือนำไปถึงความดับทุกข์ ได้แก่ มรรคอันมีองค์ประกอบอยู่แปดประการ คือ 1. สัมมาทิฏฐิ-ความเห็นชอบ 2. สัมมาสังกัปปะ-ความดำริชอบ 3. สัมมาวาจา-เจรจาชอบ 4. สัมมากัมมันตะ-ทำการงานชอบ 5. สัมมาอาชีวะ-เลี้ยงชีพชอบ 6. สัมมาวายามะ-พยายามชอบ 7. สัมมาสติ-ระลึกชอบ และ 8. สัมมาสมาธิ-ตั้งใจชอบ ซึ่งรวมเรียกอีกชื่อหนึ่งได้ว่า "มัชฌิมาปฏิปทา" หรือทางสายกลาง
   1. สัมมาทิฏฐิ - เห็นชอบ
      1. ความรู้อริยสัจ 4
      2. เห็นไตรลักษณ์
         1. อนิจจตา
         2. ทุกขตา
         3. อนัตตา
      3. เห็นปฏิจสมุปบาท
      4. รู้อกุศลและอกุศลมูล
      5. รู้กุศลและกุศลมูล
   2. สัมมาสังกัปปะ - ดำริชอบ
      1. ความดำริที่ปลอดจากโลภะ
      2. ดำริในอันไม่พยาบาท
      3. ดำริในอันไม่เบียดเบียน
   3. สัมมาวาจา - เจรจาชอบ
      1. งดเว้นจากการพูดเท็จ
      2. งดเว้นจากการพูดส่อเสียด
      3. งดเว้นจากการพูดคำหยาบ
      4. งดเว้นจากการพูดเพ้อเจ้อ
   4. สัมมากัมมันตะ - กระทำชอบ
      1. การงดเว้นการฆ่าสัตว์
      2. การงดเว้นจากการถือเอาสิ่งของที่เขามิได้ให้
      3. การงดเว้นจากการประพฤติผิดในกาม
   5. สัมมาอาขีวะ - เลี้ยงชีพชอบ
      1. เว้นมิจฉาอาชีวะ
         1. การโกง หรือ หลอกลวง
         2. ประจบสอพลอ บีบ บังคับขู่เข็ญ
         3. แสวงหาลาภโดยไม่ประกอบด้วยความเพียร
         4. การต่อลาภด้วยลาภ
   6. สัมมาวายามะ - เพียรชอบ
      1. มิให้อกุศลธรรมเกิดขึ้น
      2. ละอกุศลธรรมที่บังเกิดขึ้นแล้ว
      3. ให้กุศลธรรที่ยังไม่เกิดบังเกิดขึ้น
      4. รักษากุศลธรรมไม่ให้เสื่อม
   7. สัมมาสมาธิ - ระลึกชอบ

      Nota:

      • ความตั้งใจมั่นโดยถูกทาง โดยการที่กุศลจิตมีอารมณ์เป็นอันเดียว (ความตั้งมั่นแห่งกุศลจิตในในอารมณ์อันใดอันหนึ่ง ไม่ฟุ้งซ่าน)เข้าถึง ปฐมฌาน ทุติยฌาน ตติยฌาน และ จตุตถฌาน (จิตตั้งมั่นในฌานทั้ง 4 นี้ ส่วนอรูปฌาน)ทั้ง4ท่านจัดเข้าในจตุตถฌาน ตามอารมณ์ที่อรูปฌานมีเจตสิกที่เข้ามาประกอบในจิต คือ อุเบกขาเจตสิกและเอกัคคตาเจตสิก เช่นเดียวกับจตุตถฌาน
      1. ปฐมฌาน
      2. ทุติยฌาน
      3. ตติยฌาน
      4. จตุตถฌาน
   8. สัมมาสติ - ตั้งใจมั่นชอบ

      Nota:

      • การมีสติกำหนดระลึกรู้อยู่เป็นนิจว่า กำลังทำอะไรอยู่ กำหนดรู้สภาวะที่เกิดขึ้นจริงในขณะปัจจุบัน ในสภาวะทั้ง 4 คือ กาย เวทนา จิต และธรรม ตามความจำกัดความแบบพระสูตร คือหลักธรรมที่เรียกว่าสติปัฏฐาน ๔ แบ่งออกเป็น 4
      1. กายานุปัสสนาสติปัฏฐาน - กำหนดระลึกรู้ในกาย
      2. เวทนานุปัสสนาสติปัฏฐาน - กำหนดระลึกรู้ในเวทนา
      3. ธัมมานุปัสสนาสติปัฏฐาน - กำหนดระลึกรู้ในธรรม คือ สัญญา และสังขาร
      4. จิตตานุปัสสนาสติปัฏฐาน - กำหนดระลึกรู้ในจิต