Szalom Asz
Urodził się w 1880 w Kutnie. Tworzył prozę i dramaty w jidysz. Otrzymał tradycyjne religijne wykształcenie żydowskie. Zmuszony w wieku 17 lat opuścić dom rodzinny z racji swoich „nieprawowiernych” jakoby przekonań. Dwa lata później (1900) przybył do Warszawy. Nawiązał kontakt z I.L.Perecem. W jego kręgu formalnie pozostał do 1910, ale jeszcze w 1951 r. mówił o sobie jako o wychowanku tego mistrza. Asza uważa się za najzdolniejszego ucznia Pereca. Kutnianin twórczość rozpoczął w języku hebrajskim, by z czasem zamienić go na jidysz. Już jego wczesne utwory, „poemat prozą” A sztetł (jid.; 1904 [wyd. książkowe 1905]; wyd. pol. Miasteczko, 1910) i dramat Mitn sztrom (jid., Z prądem; tytuł pol. Z biegiem lat, 1904) zwróciły na niego uwagę. W nostalgicznej opowieści Miasteczko po raz pierwszy pogardzane dotychczas, brudne sztetl ukazał w romantycznym, świątecznym świetle. Twórczość dramatopisarską zaczął w 1904. W sumie przed I wojną światową napisał 15 sztuk, a po I wojnie – 6. Ponadto kilka z jego ważniejszych powieści zostało zaadaptowanych na scenę jidysz. Pierwszym jego dramatem, który odniósł sukces, były Moszijachs cejtn [Mesjaszowe czasy, 1905]. Największym międzynarodowym powodzeniem cieszył się Got fun nekome [Bóg zemsty, 1907]. Przyczyniła się do tego zwłaszcza inscenizacja Maxa Reinhardta w Berlinie, z Rudolfem Schildkrautem w roli głównej właściciela domu publicznego. Kiedy autor po raz pierwszy przeczytał niedrukowaną jeszcze sztukę Perecowi, mistrz poradził mu, aby ją spalił pomimo jej zalet literackich. Kiedy dramat wystawiono po niemiecku, polsku, rosyjsku, francusku, angielsku, włosku i duńsku oraz opublikowano w jidysz, Perec ocenił go jako wspaniałe dzieło literackie, choć wytknął jego zbytnią sensacyjność. Natomiast kręgi religijne ostro potępiły dramaturga za zbezczeszczenie Tory poprzez umieszczenie rodałów w domu publicznym.
Asz po raz pierwszy wyjechał z Polski z wizytą do Palestyny w 1907, a do USA – w 1909. Jako wybitny pisarz jidysz uczestniczył w konferencji w Czerniowcach (1908), gdzie zaproponował przetłumaczenie utworów klasycznych z hebrajskiego na jidysz. Sam przełożył Księgę Rut.
Gdy wybuchła wojna, został zmuszony do opuszczenia tymczasowego miejsca zamieszkania we Francji. Okres I wojny światowej spędził w USA. Najważniejsze dzieła z tego okresu to Motke ganew [Złodziej Motke, 1917), realistyczna powieść o empatycznym złodzieju oraz Uncle Moses (1918) z życia imigrantów żydowskich w Nowym Jorku. Po wojnie Asz powrócił do Europy Wschodniej jako reprezentant Joint Distribution Committee, organizacji koordynującej pomoc dla żydowskich ofiar wojny i rewolucji. Przy tej okazji nasłuchał się wielu strasznych historii na temat zniszczenia wielu znanych mu społeczności żydowskich i masakr wywołanych przez kozaków oraz maruderów z oddziałów Petlury i Denikina. W jego oczach przypominały one wydarzenia z czasów powstania Chmielnickiego (1648), męczeństwo Żydów ze Złoczowa, Niemirowa i Tulczyna. W rezultacie powstało jedno z jego arcydzieł – opowieść Kidesz Haszem(jid., od hebr., Uświęcenie [Bożego] Imienia, 1920). Zawiera on epizod, kiedy dziewczyna z twarzą przypominającą Madonnę robi piorunujące wrażenie na kozaku swoim porywaczu. Dziewczyna decyduje się ponieść śmierć za swoją wiarę. Scenę tę Asz rozbudował w główny temat Di kiszefmacherin fun Kastilien (jid., 1921; wyd. pol. Czarodziejka z Kastylii, 1926)] – opowiadania, którego akcja toczy się w XVI-wiecznym Rzymie.
Asz kontynuował temat miłości braterskiej i cichego heroizmu wśród Żydów, w odróżnieniu od przemocy i pychy nie-Żydów, m.in. w powieści Der tilim Jid ukończonej w przeddzień dojścia Hitlera do władzy – w 1932.
Jednak za największe osiągnięcie Asza uznać trzeba trylogię Farn mabul (jid., 1929-1931; Przed potopem – Trzy miasta; Petersburg [wyd. pol. 1931], Warszawa [wyd. pol. 1931], Moskwa [wyd. pol. 1932]). Przedstawia ona epicką wizję przekształceń, jakim ulegała społeczność żydowska w pierwszych dziesięcioleciach XX w.
Pisarz był u szczytu popularności, gdy zaszokował czytelników pierwszą ze swych powieści chrystologicznych –Mąż z Nazaretu. Utwór został opublikowany najpierw po angielsku w 1939 i przetłumaczony na wiele języków. W jidysz ukazał się dopiero w 1943. Wywołał niekończące się kontrowersje w środowisku żydowskim. Jednak sam Asz nie uważał się za apostatę i napisał jeszcze Apostoła (1943) i Marię (1949) w oparciu o Nowy Testament. Niestety, czasy wojny i Holocaustu nie sprzyjały podobnej tematyce i żydowsko-chrześcijańskiemu pojednaniu.
Odrzucenie przez większość swoich wielbicieli napełniło Asza goryczą. Nie pomogły zachwyty ze strony setek tysięcy czytelników nieżydowskich.
W 1954 r. Asz osiadł w Izraelu. Tam napisał ostatnią powieść – Der nabi [Prorok, 1955]. Dotychczasowe kontrowersje wokół niego zaczęły przycichać. W 1932 pisarz został odznaczony orderem Polonia Restituta. Był honorowym przewodniczącym Żydowskiej SEkcji PEN-Clubu. Zmarł w 1957 r. w Londynie.
M. Bułat
W 1932 pisarz został odznaczony orderem Polonia Restituta. Był honorowym przewodniczącym Żydowskiej Sekcji PEN-Clubu. Zmarł w 1957 r. w Londynie.