Ohienartek, lehen euskalkien
aukezpena XVII.mendean
Lau euskalki:
Akitaniarrena,
Baskoiena,
Barduliarrena
eta autrigoiena.
´Leinuak euskalkiak´beste bat
gehitu, XX. mendean: Elizbarrutiak
RIEV aldizkarian, elizbarrutien
mugak antzinako leinuekin bat
zetozela esan zuen eta
oraingokoek haren lekuko
direla.
Caro Barojak bitan jaso
ikuspegi hori: Los pueblos
del norte eta Materiales
para una reconstrucción
de la lengua vasca en su
relación con la latina.
Erabat nagusitu, euskalkiak antzinakoak
zirela uste era muhar aspaldiko leinuekin
eta elizbarrutiekin bat zetozela.
Azkenaldian, gainbehera egin du ikuspegi hau.
Oiartzun-Hondarribia-Irunalderdia sarri
apitzen dira, baina kontraesan bat dago.
´Leinuak-elizbarrutiak-euskalkiak´
mendebaldean du euskarririk
sendoena.
Kontraesan larriagoar esaterako
Bonapartek lau euskalki bereizi
zituen iparraldean.
Azkenean, leinuen eta elizbarrutien
arteko loturarik ez dagoela erakutsi
zuen Elena Barrena.
Hizkuntzaren lekukotasuna: Mitxelenek ´lengua común y
dialectos vascos´bertan, euskalkiak uste den baino
berriagoak zirela esan zuen.
Bi arrazoi eman.
Berdintasun handia euskalkien artean, eta
hori ezinbestekoa euskalkiak antzinakoak
balira.
Berrikuntza ugari euskalki guztietan, ere ezinezkoa
zela euskalkiak aspalditiki zatituta egon balira.
Berrikuntzak zenbat eta ugarikoak
eta zenbat eta larriagoak, orduan
eta antzinagokoak izan daitezke
dialektoak.
Berrikuntzak gutxi eta txikiak,
dialektoak berri samarrak diren
seinale garbia.
Noiz eta zergatik zatitu ziren
euskalkiak: Erdi Aroan barrena
sortu zirela, ziurrenera, oraingo
herrialdeak sortu, aldi berean.
Eten esanguratsu bi daude, XVI. mendean
Batak, Araba, Bizkaia eta Gipuzkokoa
euskara Nafarrotik eta Iparraldekotik
bereizten du.
Bestea, Iparraldekoa Hegoaldekotik.
XVIII. mendeaaren bigarren erdialdean euskara gipurtza literaturan. xix.mendean bizkaitarra eta
zuberotarra. XX.mendean nafar-lapurtarrak bere heldutasuna lortu. XIX.mendean Bonaparteren
eta haren lankideen eragina. 1960an, euskalkiak batasun bidean agertu, aldi berean Iparraldekoa
eta Hegoaldeko euskarak.
Gune berritzaileak Elena Barrena historialaria izan da, Pedro
irizarra mapa linguistikoetan oinarrituta.
Gorbeian, Aralarren eta Nafarroako Iparraldean. Gazteiz, Lapurdi, Erronkari, Zaraitzu, Aezkoa, Tolosa, Villabona,
Adoain, Hernani, Donosti, Araitz Basaburua, Larraun eta Imotz Ibarrak. Deba ibarreko hegoaldera, Bortziriak eta
Sakana. Mungialdea, Busturialdea, Txorierri eta Arratia.Bilbao...etb
Erdi Aroan hasi eta ez da eten XXI.mendea bitartean. 5 euskalki azaltzen dira: a) Mendebaldekoa, Bizkaian, Deba
ibarrean eta Arabakp Aramaion bizirik iraunkoa. b9 Erdialdekoa, Gipuzkoa gehientean hitzegiten dena eta
Nafarroakoa, AraitZ, Larraun, Basaburua eta Imotz ibarretan zabalduz doana. c) Nafarra d) Nafar-Lapurtera,
herrialde bi horietan ez ezik, Zuberoako ipae-mendebaldean eta Nafarroako Luzaidena. e) Zuberotarra,
Biarnokoa den eskiulan.